Bakırköy (Ataköy) Baruthanesi

Tarihi kaynaklarda İstanbul Baruthanesi, Bakırköy Baruthanesi, Baruthane-i Amire isimleriyle anılan yapının inşası 1698 yılında başlamış, 1700 yılında tamamlanmıştır. 1701 yılına üretime başlandığı bilinen yapıda 1707 yılında büyük bir kaza meydana gelmiş; baruthanenin bütün binaları yıkılmıştır. Yeniden inşa edilen Bakırköy Baruthanesi 1724-25 yılına kadar faaliyet göstermiş; 1725 yılı sonlarında çıkan yangında harap olmuştur. Duvarları, ahşap çarh havanları ve pek çok kısmı yanan yapı kısa sürede tamir ettirilerek 1727 yılında tekrar faaliyete geçmiştir. Yeniden inşasında İstanbul’dan taş ustaları görevlendirilerek, çarklar Marmara Adası’ndan getirilen mermerden yapılmıştır.

1765 yılında 166 kantar barutun infilak etmesiyle yaşanan yangın sonucu geniş çaplı bir onarım gerçekleşmiştir. 1785 yılında ise geniş kapsamlı yenileme çalışmaları dahilinde nöbet kuleleri, sundurmalar, kalhâne, barut sergileri, ambarlar, perdahthâne, 18 adet çark ve barutçubaşı dairesi onarılmıştır. 1791 yılında da baruthanede bir yangın çıktığı ve dönemin nâzırı Ahmed Ağa tarafından onarımların gerçekleştirildiği bilinmektedir. Baruthane’nin su ihtiyacı Bakırköy Deresi’nden sağlanmış olup, su yolları da sürekli tamir ettirilen yerlerden olmuştur.

III. Selim döneminde 1793 yılında Baruthane Nazırlığı kurularak; İstanbul, Gelibolu ve Selanik Baruthaneleri buraya bağlanmış ve eski defterdar Mehmed Şerif Efendi nâzır olarak görevlendirilmiştir. Mehmed Şerif Efendi, baruthane binalarını tamir ettirerek yeni çarklarla barut üretimi ve kalitesinde artış sağlamıştır. Yılda 1500 kantar oranında üretilen barut miktarı iki-üç katına çıkarılmıştır. Bakırköy Baruthanesi’nde barut imalinde temel madde olan güherçilenin temin ve tedarikinde yaşanan çeşitli sıkıntılar, 1841 yılında yapılan keşif sonrası Konya, Akşehir, Niğde, Aksaray ve Kayseri gibi yerlerden temin edilmeye başlanmıştır. İngiliz ve Felemenk perdahtı barut yapımına başlanması yeni ekleme ve onarımları gerekli kılmıştır.

Baruthaneler 1835 yılında Harbiye Nezareti’ne bağlanmış; Tanzimat döneminden sonra Tophane Müşirliği emrine verilmiştir. Bakırköy Baruthanesi, Cumhuriyet döneminde Askeri Fabrikalar İdaresi’ne geçmiş, 1955 yılında ise Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu’na devredilmiştir. Baruthane binaları artık işer durumda olmadığından kurum içindeki yapılar ile birlikte araziyi Türkiye Emlâk ve Kredi Bankası’na satmıştır. 1957 yılında Baruthane arazisi üzerine Ataköy siteleri yapılmaya başlanmış; 1972 yılında Ataköy Turistik Tesisleri tarafından işletilen yapı Bakırköy Belediyesi tarafından restore edilerek 1993 yılında Yunus Emre Kültür Merkezi olarak işlevlendirilmiştir.

Bakırköy Baruthanesi yapı topluluğunda üretim birçok birimde gerçekleşmiştir. Bunlar ham maddelerin işlenerek mamul madde haline getirildiği kalhâneler, ufalanan nemli barutların kurutulduğu sergihâne, barutun parlatıldığı ve şekillendirildiği perdahthâne, hamam, mahzen, nöbet kuleleri, cami, ahırdır. Baruthane-i Amire’den günümüze ulaşanlar cephanelik yapıları, nöbet kulesi, çeşme ile Hünkâr Köşkü’dür. III. Selim tarafından seyir köşkü olarak yaptırılan, üzerinde II. Mahmud tuğrası olan Hünkâr Köşkü deniz kenarında yer almaktadır.

Ataköy Baruthanesi; İBB Miras’ın restorasyon ve yeniden işlevlendirme çalışmalarıyla kamusal bir yaşam alanına dönüştürüldü. Tarihî alan; kütüphane, müze, kültürel etkinlik alanlarının yanı sıra çok amaçlı birimleri ve kafe gibi sosyal mekânlarıyla da İstanbullulara hizmet verecek şekilde şehre kazandırıldı.
Baruthane’de İBB koleksiyonundan seçilen 27 eserle oluşturulan “Zamanın Kapısını Açanlar” sergisi 9 Ocak 2024’te ziyaretçilere açılmıştır. Mekanın ikinci sergisi 11 Temmuz 2024 ve 11 Kasım 2024 tarihleri arasında ziyarete açık olan “Rastlantı ve Zorunluluk” sergisidir.